پروفسور "یوزف فان اس" یکی از اسلام شناسان برجسته عصر حاضر آلمان در أواخر ماه دسامبر ۲۰۲۱ در سن ۸۷ سالگی در شهر توبینگن آلمان درگذشت.
پروفسور فان اس شاگرد دانشمندان برجسته ای نظیر "هلموت ریتر" و "لویی ماسینیون" بود و متعلق به نسل اسلام شناسان اواخر سده ی ۲۰ و اوایل قرن ۲۱ میلادی است.
یوزف فان اس در ۱۸ آوریل سال ۱۹۳۴ در شهر آخن آلمان متولد شد و تحصیلات خود را در رشته شرق شناسی طی سالهای ۱۹۵۳ تا ۱۹۵۸ به انجام رساند. او در سال ۱۹۵۹ با تألیف رساله‌ای پیرامون "عرفان اسلامی" در شهر بن موفق به اخذ مدرک دکتری شد. در سال ۱۹۶۴ در فرانکفورت رساله استادی‌اش را نگارش نمود. موضوع این رساله "نظریه شناخت در دوره مدرَسیِ اسلامی" بود.
فان اس در سال ۱۹۶۷ به تدریس در دانشگاههای کالیفرنیا و لس آنجلس پرداخت و طی سالهای ۱۹۶۷ تا ۱۹۶۸ مدرس دانشگاه آمریکایی در بیروت بود. وی در سال ۱۹۶۸ به عنوان جانشین "رودی پارت" برای احراز کرسی «اسلام‌شناسی و سامی‌شناسی» به دانشگاه توبینگن عزیمت کرد و این منصب را تا سال ۱۹۹۹ که بازنشسته شد، در اختیار داشت.
یوزف فان اس طی همین سال‌ها به عنوان استاد میهمان به دانشگاه پرینستون، دانشگاه آکسفورد و دانشگاه پاریس(کالج فرانس) و چند دانشگاه دیگر رفت‌وآمد داشت و به‌رغم اینکه هر بار از سوی دانشگاههای مختلفی برای احراز رسمی کرسی‌های درسی فراخوانده شد، پیوسته به دانشگاه توبینگن وفادار ماند.
پروفسور یوزف فان اس به پاس پنج دهه فعالیت های مستمر و تاثیرگذار علمی و تحقیقاتی خود در حوزه اسلام شناسی در سال ۲۰۰۹ "جایزه خدمات عالی پروس"، در سال ۲۰۱۰ جایزه "کنگره جهانی مطالعات خاورمیانه" و سپس "نشان صلیب بزرگ شایستگی دولت فدرال آلمان" را دریافت نمود.
فان اس دارای تحقیقات و نوشته‌های متعددی در حوزه کلام اسلامی است و انتشار کتب"کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری" به زبان آلمانی در ۶ جلد در فاصله سالهای ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۷ موجب شهرت جهانی این پژوهشگر آلمانی شد.
کتاب شش‌جلدی "کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری" از ویژگی‌های ممتازی برخوردار است.
این اثر با مشارکت گروهی از مترجمان متبحر و زیر نظر "دکتر سید محمدرضا بهشتی" به زبان فارسی ترجمه شده است.
فان اس در نقد نظرات و تصورات اندیشمندان اسلام شناس آلمان همواره به «کِبر» آنها اشاره می کند و از اینکه متفکران آلمانی ادیان بیگانه را نظیر «اشیا قدیمی در موزه» محل تامل و تدقق قرار می دهند، مورد سرزنش فان اس قرار می گیرند.
شایان ذکر است فان اس علاوه بر عضویت در انجمن «حکمت و فلسفه» در ایران در مراکز علمی و تحقیقاتی ذیل هم عضو است:
آکادمی علوم هایدلبرگ
آکادمی علوم «بویناس لتراس» در بارسلون
آکادمی علوم عراق
آکادمی علوم تونس
آکادمی «مدیوال» آمریکا
آکادمی اروپا
آکادمی ادبیات بارسلونا
• پروفسور "یوزف فان اس" و ایران
پروفسور فان اس طی سالیان گذشته با رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در برلین همکاریهای علمی و تحقیقاتی گوناگون و نزدیکی داشت.
درج مقالات علمی تحقیقاتی در حوزه اسلام و ایران در فصلنامه اشپکتروم ایران، شرکت در نشست های علمی و تحقیقاتی رایزنی فرهنگی، ایراد سخنرانی های متعدد به مناسبت های گوناگون و ...از جمله این همکاریهای ارزشمند بوده است.
پروفسور فان اس طی مجلدات عدیده درزمینه کلام اسلامی تحقیقات عالیه از خود به یادگار نهاد و بنا به دعوت فرهنگستان علوم ایران چندین بار برای گفتگوهای الهیاتی وبین الادیانی به ایران دعوت شد.
در ایران، فان‌اس در چند سال اخیر میان اهل تحقیق شناخته شد، هر چند پیش از آن نیز برخی محققان که به زبان آلمانی آشنا بودند با او و آثارش آشنا شده بودند.
در اوایل دهه ۱۳۶۰ مرحوم "احمد آرام" مقاله‌ای از او با نام «ساخت منطقی کلام اسلامی» ترجمه کرد و در مجله تحقیقات اسلامی منتشر شد.
گفتنی است پروفسور فان اس مقالات گوناگونی را در "دانشنامه اسلام و ایرانیکا"، "دانشنامه دین و اخلاق" و "دایره‌المعارف بزرگ اسلامی" و چند دایره‌المعارف دیگر نگارش کرده است. در این میان می توان به مقاله مفید و ارزشمند «حارث محاسبی» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اشاره نمود. ولی باید اذعان داشت که اثر سترگ و طراز اول فان اس را باید مجموعه شش جلدی"کلام و جامعه در سده‌های دوم و سوم هجری"دانست.
در این اثر فان اس توسعه مباحث کلامی را متأثر از جامعه‌ای می‌دانست. به همین دلیل در «کلام و جامعه» که در شش جلد پر برگ فراهم آمده است، او دنیای اسلام را با همه تنوع فرهنگی و اقلیمی به پنج حوزه تقسیم می‌کند و سپس به مداقه در منابع موجود و تحلیل دستاوردهای کلامی هر حوزه می‌پردازد. سرزمین های سوریه، عراق، ایران، شبه‌جزیره عربستان و مصر هر یک حوزه‌ای برساخته در نظر فان‌اس است. فان‌اس سعی در تبیین سیر مباحث کلامی هر حوزه در پیوند با جامعه بوده است.
شایان ذکر است به تازگی کتاب "شکوفایی کلام اسلامی" نوشتۀ فان اس در ۱۶۸ صفحه توسط انتشارات حکمت در ایران منتشر شد.
فهرست این اثر ارزشمند عبارت است از:
۱) کلام از منظر کلام
۲) کلام و قرآن
۳) کلام و علم
۴) کلام و حقیقت انسان
۵) کلام و اصول آن
مؤلف این کتاب که آن را دریچه ای به جهان فکری اش می‌توان دانست، با تأمل و تعمق در مسائل مهم کلام متقدم و ظهور الاهیات اسلامی بحث کرده و مقایسه های راهگشایی میان اسلام و سنت های مسیحی و یهودی ارائه می کند. در واقع این اثر را می توان چکیده چهار دهه پژوهش و درآمدی کلی بر شاهکار اش، یعنی مجلدات" کلام و جامعه در سده های دوم و سوم هجری" دانست.
وی در واپسین سالهای زندگی خود کتابی پر و پیمان از مجموعه مقاله‌هایش منتشر نمود. این کتاب را که فروتنانه «نوشته‌های کوتاه» نامیده است در سه جلد شامل چند یادبود و نقد کتاب و مقاله‌های اوست.
موضوعات یادبودهای این کتاب درباره رودی پارِت، فریتس مایر، فرانتس روزنتال، فریتس استه‌پات، ژرژ قنواتی، ویلیام مونتگمری‌وات و چند تن دیگر است.
پروفسور "یوزف فان اس" که عمری را به تحقیق و کند و کاو در دنیای اسلام و به‌خصوص کلام اسلامی گذراند، سرانجام در نوامبر ۲۰۲۱ در توبینگن، شهری که همواره به آن وفادار بود، چشم ازجهان فروبست.
رایزنی فرهنگی ایران، برلین
نظر شما